2. 1. Ав тӗр. а^чӑв. а
Авалхи тӗрӗк чӗлхинче сарлака яр уҫӑ ӑ сасӑ пулнӑ,|
18
Вӑл нимӗҫле Вӑг [Ье:г] «медведь» сӑмахри ӑ сасӑ евӗрлӗ илтӗннӗ. «Авалхи тӗрӗк словарӗ» (ДТС), й тата е сасӑсене пӗр-пӗринчен уйӑрмасть, икӗ сасса та е саспалли-пе палӑртать. Словарь хатӗрлекенсем ӑ сасӑпа пуҫланакан сӑмахсен йышне алифран пуҫӑнакан араб—перс йышӑнӑвӗ-сене тата санекрит чӗлхинчен кӗнӗ икӗ сӑмаха кӑна кӑртнӗ. С. Е, Малов «Авалхи тӗрӗк ҫырулӑхӗн палӑкӗсем» (Мал ПДП) ӗҫӗн словарь пайӗнчи пур сӑмахсенче те й сасӑ ҫырнӑ. Тӗслӗхсем:
ав. тӗр. ӑЫӑ ~ «женить» (еына) ~ тур&длла ӑу1ӑп<Иг (Мал ПДП, 363)^чӑв. авлан; —»— ӑкт «посев» (Мал ПДП, 363)^чӑв. ак «сеягь»; —»— ӑИ£ «рука» (Мал ПДП, 364)^чӑв. алӑ; —»— ӑИ§ «пятьдесят» (Мал ПДП, 364)^чӑв. аллӑ; —»— ӑӑ1к «дверь» (Мал ПДП, 366) «чӑв. алӑк; —»— ӑуйг «вращать» (Мал ПДП, 367)^чӑв. авӑр «нави-
вать»; (Ҫакӑ кантӑрана патак ҫине авӑрса яр-ха),
арла, «прясть». —»— еӑпх} (инд.) «войско» (Мал ПДП, 376)^чӑв. ҫар; —»— Ьӑг (перс.) «всякий, каждый» (Мал ПДП, 378)~
чӑв. хар: харпӑр хӑй, хар кам; —»— кӑс «переправляться», проходить» (Мал ПДП,
392)^чӑв. каҫ «переходить»; —»— кӑсйг «прощать (грехи)» (Мал ПДП, 392)^чӑв.
каҫар;
—»— кӑт «кто» (Мал ПДП, 293) — чӑв. кам; —»— еӑу, зӑЬ «любить» (Мал ПДП, 420) »чӑв. сав; —— зӑк12 «восемь» (Мал ПДП, 421)~чӑв, саккӑр; —»— зӑпиг «жирный, тучный». (Мал ПДП, 421^чӑв. самӑр т. ыт. те. В. В. Радлов сӗм авалхи тӗрӗк чӗлхинче малти ретри ту-тасӑр пӗр сарлака уҫӑ сасӑ кӑна курнӑ \(&&ӑ1бИ РЬопеШс, 84). Анчах та В. Томсен унтан маларах авалхи тӗрӗк чӗл-
о
хинче *а тата *е пур тенӗ. Томсен вӗсене е тата е саспалли-семпе палӑртнӑ, вӗсем пӗр-пӗринчен уйрӑлса тӑнине асӑрха-нӑ. Асӑннӑ сасӑсенчен ансӑр е- (енисей ҫырулӑхӗнче ӑна уй-
рӑм ^ ^ ^ палкӑсемпе кӑтартнӑ) ек1 «два», Ье1 «та-
лия» Ьеӑ «пять», ]еИ «семь», ^е^ппӑ «семьдесят»... сӑмахсен-че тӗл пулать. Ҫак аисӑр е; тӗпрен илсен, кыпчак (тугар, пушкӑрт т. ыт. те) тата чӑваш чӗлхинче г сасса куҫнӑ: тут., пушк., Ы1, чӑв. рПӗк «талия»; тут., пушк. Ыз; чӑв. рШ& «пять» т. ыгг. те*.

• Тӗплӗнрех ав. тӗр. е чӑв„ тут., иушк. Ь сасса куҫии ҫинчен аяла

рах уйрӑм сыпӑнра вулӑр.
19
'1
Авалхи тӗрӗк чӗдхинчи сарлака яр уҫӑ ӑ сасӑ чӑ чӗлхинче чи анлӑ а сасса тӳр килет, /ҫав вӑхӑтрах сарл яр уҫӑ ӑ сасӑ кыпчак чӗлхисенче ансар е сасӑ урлӑ г сас куҫса кайнӑ (ӑ>е>1); ав. гӗр. ӑг «муж, мужчина» ((Мал ПДП, 365)^чӑв. ар, ан*
чах тут., пушк. гг; ав. тӗр. Ьӑг- «давать» (Мал ПДП, 310)~чӑв. раг, анчазс тут., пушк. Ыг т. ыт. те. @ Гомбоц пӗр иккӗленмесӗр чӑваш чӗлхинче ӑ>а сасӑ-сен куҫӑмӗ XI ӗмӗртен вара, венгрсемпе чӑвашсен хушшин-чи ҫыхӑнусем татӑлсан кӑна, пуҫланнӑ тесе шутлать. Хӑйӗш шухӑшне вӑл венгрсем пӑлхарсенчен йышӑннӑ сӑмахсенче] хальхи чӑваш чӗлхинчи анлӑ а сасӑ вырӑнне сарлака | тата е (е) ӳҫӑ сасӑсем тӑнипе ҫирӗплетет. Тӗслӗхсем:^ венг. Ьӗг<*Ьӑп, тур. уӑг-, тут. Ьдг-, чӑв. раг-; венг. 82ӗк<*зӑк1, тур. зек., тут. 31к^, пушк. Ыкэ, чӑв. за£§| венг. зегӗ£<* сӑпк, уйг. сӑп£, тут. схгей, чӑв. заг; венг. еке<*ӑкӑу, тур. ӑк-, тут. 1к, чӑв. а§а; венг. кепйег<*кӑп<иг, тут. кшйег, чӑв. капӑэг т. ыт. те (ОотЬ. МЗГОц XXX, 154—155).
Апла пулин те, чӑваш е пӑлхар ушкӑнне кӗрекен чӗл хере авалхи тӗрӗк чӗлхинчи ӑ сасӑ вырӑнӗнче IX ӗмӗртӗ нумаӑ малтан а сасӑ пулни ҫинчен ҫырулӑх палӑкӗсе калӑҫҫӗ. Сӑмӑх кунта Атӑл юханшыв ячӗ ҫинче; пырать. Алтай ушкӑнӗнчи халӑхсем панӑ Атӑл шывӗн ятне чи малтан визан^тиецсем ҫырса хӑварнӑ. Ҫав источниксенчен гидроним чӑваш чӗлхинчи Атӑл сӑ-маха шггӗ ҫывӑх тӑни курӑнать. Менандор Протик-1 тор 582 ҫул тӗлнеллех Атӑл юханшыв ятне АгпЬ «ВолУ га» евӗрлӗ илтӗннине палӑртса хӑварнӑ. Феофан (818 ҫул-< та вилнӗ) хӑйӗн Хроникинче "Ате* "АтаА, А^хвХ^ формӑсене ҫырса хӑварнӑ. (Анастасий 873—875 ҫулсенче ҫак ӗҫе | латинла куҫарнӑ, унта АШ~ АЪе! формӑсем палӑр-] са юлнӑ). Константин Багрянородный (959 ҫулта вилнӗ) 'Атг^х тата 'ЕтеД формӑсене кӑтартнӑ (Оте^ап РгИдаак. ЗЗег Тйе1 АШ1а. — Гев^зсЬгШ; £йг Мах у Уазтег гит 70. СеЬигЫа£. ШезЬааӗп, 1959, 8. 466).
Л. Лашони шухӑшӗпе Атилъ гидроним пирӗя эрӑчченех пулнӑ. (АсЬа. Лщ\х\зИса9 Вцйарезй, III, 1953, 3—4, с. 347—350. В. А. Никонов. Краткий топонимический словарь. М., 1966, с. 87).
Каярахри тапхӑрта ҫырса хӑварнӑ араб источникӗсенче ку гидронимӑн тӗрлӗ формисене курма пулать: *Ш1 (Ис-тахри, X ӗмӗр варри); аШ (Ибн Хаукаль, 975 ҫул тӗлнелД ле); *Ш1 (йбн Русте, 903 ҫул тӗлнелле); ӑ^1 (Ибн Фадлая| Мешхед алҫырӑвӗ, 922 ҫул); ӑШ(Кашгар Махмучӗ» 1070 ҫул тӗлнелле) т. ыт. те (О. Рп1вак, асӑинӑ статья, 401—408 с).
Каярах ҫырнӑ араб алҫырӑвӗсенче (ХШ ӗмӗр хыҫҫӑн!) Атӑл ячӗн пуҫламӑшӗнче ъ сасӑ тӑрать, ҫав вӑхӑтрах XVI ӗмӗрте
те а 0) сасӑран пуҫланакан гидроним та палӑрса юлнӑ. Му-хаммед-Хайдер ҫырнӑ «Та*рих-и Рашиди (Лондон, 1895,
с. 366) кӗнекере ^ тӑрать (Академик В. В. Бар-тольд. Сочинения, т. VIII. М., 1973, с. 63, 72).
Авалхи тӗрӗк чӗлхинчи ӑ сасӑ чӑваш чӗлхинче а сасса тӳрӗ килнине шута илсен, авалхи тӗрӗк чӗлхинче АсЩ сӑ-мах пулнине тавҫӑрма пулать. Чӑн та, «Авалхи тӗрӗк сло-варӗнче Е<Ш сӑмах тӗл пулать (ДТС, 163: Е. 363), анчах та I сасӑпа пуҫӑнакан форма ҫук. Енисей палӑкӗсене (ЕсШ гидроним ҫавӑнта ҫырӑнса юлнӑ) V—VII ӗмӗрте ҫырса хӑ-варнӑ теее шутлаҫҫӗ. Чӑваш чӗлхинче авалхи сгӗрӗк чӗлхин-чи а.сасӑ и сасса авалах куҫма пултарнине, ҫавӑнпа пӗр-лех ытти кыпчак-тӗрӗк чӗлхисенче ӑ сасӑ е сасӑ урлӑ I сас-са куҫнине палӑртма пулать.
Авалхи тӗрӗк чӗлхинчи ӑ сасӑ тӗрӗк чӗлхисенче малалла аталанса пынине ҫакӑн пек схемӑпа кӑтартма пулать:
ав. тӗр. ӑ-->
чӑв.--► а
> чӑв.--*е-» чӑв. и
-> огуз.--► е--> кыпч. //
Ҫапла вара, авалхи терӗк чӗлхинчи сарлака яр уҫӑ ӑ сасӑ чӑваш чӗлхинче авалах а сасса куҫма тытӑннӑ, авал-хи тӗрӗк чӗлхинчи ӑ сасӑ вырӑнне а сасӑ тӑракан чӑваш сӑмахӗсем чи авалхисем шутланаҫҫӗ. Тӗслӗхсем: ав. тӗр. ӑг = ег «муж, мужчина» (Мал ПДП, 365) «чӑв. ар, тут. ир 1(1»;
ав. тӗр. Ьӑг- = Ьег- «давать» (Мал ПДП, 370)^чӑв. пар-, тут. бир- «кЬ;
ав. тӗр. кӑз-—кевг «резать» (Мал ПДП, 393)^чӑв. кас-, тут. кис- «Щ» т. ыт. те. Кӳршӗллӗ финн-угрр чӗлхисене керсе юлнӑ чӑ-ваш сӑмахӗсем те ҫак шухӑша ҫирӗплетеҫҫӗ. Вӑл сӑмахсем, паллах, фцнн-угор чӗлхисене чӑваш чӗлхинчен ӗнер-паян кӑна мар, авалах кӗрсе юлнӑ:
ав. тӗр. кӑДк (Мал ПДП, 392) %.^е;1к ^ чӑв. тсагш/с>коми
кайко, мари кайык, удм. кай «зверь», «птица»,
анчах тут. киек; ав. тӗр. кӑр=кер —чӑв. кап, хап(а)>удт., коми-перм каб,
мари ка^ «форма», анчах тут. кибек (<кип),
лит. кебек;
ав. тӗр. ӑ£-=1е£- Щал ПДП, 363),^чӑв. ав>мар. агуаш «гну,ть», «сгибать», анчах тут, ию т. ьвт. те.
Чӑваш чӗлхинче е (&) сасӑ а сасса куҫасси нумая пын|( ҫак пулӑм вырӑс чӗлхинчен кӗнӗ сӑмахсенче те палӑрать: выр. перемет>чкв. парамат «рыболовная сеть»; выр. село> чӑв. сала; выр. Герасим >чӑв. Карачӑм, Караҫҫӑмн Карук т. ыт. те.
Авалхи тӗрӗк чӗлхинчи сарлака яр уҫӑ ӑ сасӑ чӑвапг! чӗлхинче анлӑ а сасса куҫни ҫинчен сӑмах тапратсан, индо-европа чӗлхисенчи пӗрешкел пулӑма асӑрхамасӑр иртме ҫук. Грек чӗлхинчи ц («эта») сасӑ та латинла а сасса ку-| ҫать: грек. фг;цт)«лат. £ӑта, \1Г\%цҫ)~ла|г. тӑйег (Хрестома| тия по истории языкознания XIX—XX веков. Сост/ , В. А. Звегинцев. М., 1956, с. 39). Е тата сӗм авалхи герман чӗлхинчи ӗ гс(г чӗлхинче ӗ сасса тӳрре килет, анчах «анӑҫ герман» тата ҫурҫӗрти чӗлхесенче ӑ сасса куҫнӑ:
гот. 1ӗ£ап «позволять, оҫтавлять», ав. сакс. 1ӑ£ап, ав. 1Т. нйм.
1ӑггап, ав. акӑлч. 1ав!ап [эе<ӑ], ав. ҫурҫ. 1ӑ^а (А. Б а х, История немецкого языка. М., 1956, с. 55). Кунашкал пу-лӑм вырӑс чӗлхинче те палӑрать: акӑлч. аз>выр. а: акӑлч Ьапй [Ъа?пс1]~выр. бант, акӑлч. Ьапк [Ъжпк]^выр. бан акӑлч. Ьаггаск [Ьэег-эк]~выр. барак т. ыт. те.
2. 2. Ав. тӗр. а~чӑв, е>\
Авалхи тӗрӗк чӗлхинчи ӑ сасӑ чӑваш чӗлхинче яланах! пӗр а сасса кӑна куҫмасть. Каярахри ягапхӑрта ҫак сасӑ е саеӑпа пӗре килет. Шӑп та лӑп ҫак тапхӑр венгр чӗлхинча! лалӑрса юлнӑ. Ун хыҫҫӑн иккӗмӗшле е (<.ӑ) сасӑ, пирвайха е сасӑ пекех, I сасса куҫма тытӑннӑ. Ҫак пулӑм литература-чӗлхишӗн характерлӑ, анчах та ҫурҫӗр-хӗведанӑҫ калаҫусен-че е сасӑ I сасса куҫман, ҫаплипех упранса юлнӑ.. Т ӗ с-л ӗхсе м:
ав. тӗр. кегӑк=кӑгӑк (Мал ПДП, 393) ^чӑв. Ҫ.-ХА. керлӑА
лит. кирлӗ, тут., пушк. юирэк «нужно, надо»; ав. тӗр. Ьеӑ=Ьӑ5^чӑв. Ҫ.-ХА пелӗк, анчах лит. пил(л)ӗк9
тут., пупгк. биш «пять»; ав. тӗр. 4ет1г=1ашиг (Мал ПДП, 429)^чӑв. Ҫ.-ХА. темӗр,
анчах лит. тимӗр, тут., пушк. тимер «железо»
т. ьвг. те.
Ытти тӗрӗк чӗлхисене тишкерсе пӑхсан, ҫакӑ курӑнать. Авалхи тӗрӗк чӗлхинчи ӑ ҫасӑ огуз чӗлхисенче е сасӑпа пӗрлешсе кайнӑ. Ку тӗлӗшӗнчен огуз чӗлхисем чӑваш чӗл* хин ҫурҫӗр-хӗвеланӑҫ калаҫӑвӗсемпе пӗр евӗрлӗ: ав. тӗр. 1себ=каб (Мал ПДП, 392), тур. £еҫ, аз. ке*ж чӑв.
каҫ, чӑв. Ҫ.-ХА. кеҫ «поздно»; ав. тӗр. ^ег=Шг (Мал ПДП, 429)^тур. Ьет, аз. тэр,
туркм. дер^чӑв. тар, чӑв. Ҫ.-ХА. рер «пот»; ав. тер. е*-=ӑ<1- (Ш) (Мал ПДП, 363)^тур. е^9 аз. эт-%
22
[тв,
ат-, чӑв. Ҫ.-ХА. ет*\) «делапъ»
туркм. эт-
йҫ;. ыт. те.
Кыпчак чӗлхинче авалхи тӗрӗк чӗлхисенчи ӑ тата е са-сӑсем пӗрлешсе кайнӑ хыҫҫӑн та аталану чарӑнса ларман, е сасӑ малалла I сасса куҫса кайнӑ. Шӑп ҫакӑн пек куҫӑм чӑваш чӗлхинче те пулса иртнӗ, анчах та ку пулӑм ӑ>а куҫӑмран чылай каярах пуҫланнӑ. Чӑваш чӗлхинче ӑ>е>1 куҫӑм кыпчак чӗлхисен вӑйӑмне пула пуҫланса кайма пултарнӑ. Малалла авалхи тӗрӗк чӗлхинчи е сасӑ пирки тӗплӗнрех калаҫӑпӑр.